ป่าชายเลนเมืองไทย แนวทางสู่ความยั่งยืนของชายฝั่งทะเล

ผืนป่าชายเลนนั้นเปรียบเสมือนปราการธรรมชาติที่ยืนหยัดปกป้องแนวชายฝั่งจากคลื่นลมและภัยธรรมชาติ อีกทั้งยังเป็นบ้านของสิ่งมีชีวิตนานาชนิด เป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำที่สำคัญ เป็นแหล่งดูดซับคาร์บอนที่ช่วยลดผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ และเป็นแหล่งรายได้ที่หล่อเลี้ยงชุมชนชายฝั่งอีกด้วย

ป่าชายเลน คืออะไร

ป่าชายเลน (Mangrove Forest) คือ ระบบนิเวศรอยต่อระหว่างระบบนิเวศทางบก และระบบนิเวศทางทะเล สามารถพบได้ตามแนวชายฝั่งทะเลบริเวณปากแม่น้ำ อุดมไปด้วยพันธุ์ไม้ที่ปรับตัวในน้ำกร่อย เช่น โกงกาง แสม และลำพู โดยลักษณะเด่นของป่าชายเลนนั้นคือพันธุ์ไม้ที่ระบบรากซับซ้อนสำหรับ  ช่วยยึดเกาะลำต้นในพื้นที่ดินเลน อีกทั้งสามารถช่วยในการ ป้องกันการกัดเซาะชายฝั่งได้ดีอีกด้วย  ป่าชายเลนจึงมีการกระจายตัวอยู่ในหลายพื้นที่ของประเทศไทยและทั่วโลก โดยเฉพาะในเขตร้อนชื้น

ประเภทของป่าชายเลนและพันธุ์ไม้สำคัญ

ป่าชายเลนสามารถจำแนกประเภทตามลักษณะทางกายภาพได้หลายแบบ เช่น ป่าชายเลนน้ำขึ้นน้ำลง ป่าชายเลนตามริมแม่น้ำ และป่าชายเลนตามเกาะแก่ง โดยพันธุ์ไม้เด่นในป่าชายเลน ได้แก่ โกงกาง แสม และลำพู ซึ่งพันธุ์ไม้แต่ละชนิดนั้นมีบทบาทสำคัญในการรักษาสมดุลของระบบนิเวศ อีกทั้งป่าชายเลนยังเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์หลากหลายชนิด เช่น ปูแสม ปลากะพง กุ้ง หอย และนกนานาชนิด

ความสำคัญและประโยชน์ของป่าชายเลน

ป่าชายเลนมีความสำคัญและประโยชน์ต่อระบบนิเวศและมนุษย์เป็นอย่างมาก ดังนี้

1. ช่วยป้องกันการกัดเซาะชายฝั่งและภัยธรรมชาติ

• ระบบรากที่ซับซ้อนของป่าชายเลนนั้นช่วยยึดเกาะดินเลนมีส่วนสำคัญในการยึดเกาะและชะลอตะกอนจากแผ่นดิน รวมถึงสามารถป้องกันการพังทายของหน้าดินจากคลื่นลมและกระแสน้ำ ซึ่งเป็นสาเหตุหลักของการกัดเซาะชายฝั่ง ป้องกันการกัดเซาะชายฝั่งจากคลื่นลมและกระแสน้ำ ช่วยให้หน้าดินแข็งแรง ไม่ถล่มหรือถูกกัดเซาะได้ง่าย
• ช่วยลดความรุนแรงของคลื่นลม และกระแสน้ำ ในช่วงมรสุมและเหตุการณ์ภัยพิบัติตามธรรมชาติได้เป็นอย่างดี

2. เป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำและแหล่งอาหาร

• เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยและวางไข่ของสัตว์น้ำเศรษฐกิจหลายชนิด เช่น กุ้ง หอย ปู ปลา
• เป็นแหล่งอาหารที่สำคัญสำหรับสัตว์น้ำ และสิ่งมีชีวิตต่าง ๆ

3. ช่วยดูดซับและกักเก็บคาร์บอนและลดภาวะโลกร้อน

• ป่าชายเลนมีความสามารถในการดูดซับและกักเก็บก๊าซคาร์บอนฯ ได้ดีกว่าระบบนิเวศป่าไม้อื่นๆ ซึ่งสามารถกักเก็บคาร์บอนไดออกไซด์ในปริมาณสูง สามารถช่วยลดผลกระทบจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศได้

4. รักษาสมดุลระบบนิเวศ

• ป่าชายเลนเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิตหลากหลายชนิด ทำให้เกิดความหลากหลายทางชีวภาพ ส่งให้ระบบนิเวศอุดมสมบูรณ์
• ป่าชายเลนมีกลไกในการดักจับและลดปริมาณสารพิษต่าง ๆ ที่ไหลลงสู่แหล่งน้ำ รวมทั้งช่วยรักษาน้ำให้สะอาด

5. เป็นแหล่งรายได้ของชุมชน

• เป็นแหล่งทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญสำหรับการประมงและการท่องเที่ยว
• สร้างรายได้ให้กับชุมชนบริเวณชายฝั่ง

แนะนำ 5 ป่าชายเลนที่น่าสนใจในประเทศไทย

1. ศูนย์ศึกษาธรรมชาติป่าชายเลนอ่าวคุ้งกระเบน จังหวัดจันทบุรี

อ่าวคุ้งกระเบนเป็นศูนย์ศึกษาธรรมชาติฯ ที่จัดตั้งขึ้นเพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้และส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ  ซึ่งเป็นโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริของในหลวงรัชกาลที่ 9 โดยอ่าวคุ้งกระเบนถือเป็นการอนุรักษ์และการศึกษาธรรมชาติเป็นป่าชายเลนที่มีความหลากหลายทางชีวภาพสูง ประกอบด้วยพันธุ์ไม้ชายเลนหลายชนิด และเป็นแหล่งอาศัยของสัตว์น้ำนานาพันธุ์ มีระบบนิเวศที่สมบูรณ์ เหมาะสำหรับการศึกษาธรรมชาติและเรียนรู้เกี่ยวกับป่าชายเลน

กิจกรรมที่น่าสนใจ

• เส้นทางเดินศึกษาธรรมชาติที่สะดวกสบาย มีสะพานไม้ทอดยาวผ่านป่าชายเลน
• หอชมวิวที่สามารถมองเห็นทัศนียภาพของอ่าวคุ้งกระเบนและป่าชายเลนได้โดยรอบ
• นิทรรศการให้ความรู้เกี่ยวกับระบบนิเวศป่าชายเลนและสัตว์ทะเล

2. ป่าชายเลนชุมชนโละบาเกา จ.กระบี่
ป่าชายเลนชุมชนโละบาเกา อ่าวโละบาเกา บนเกาะพีพีดอน จังหวัดกระบี่ ถือเป็นป่าชายเลนแห่งเดียวบนเกาะ รายล้อมไปด้วยแนวปะการังด้านนอก ทำให้ป่าชายเลนแห่งนี้มีความพิเศษกว่าป่าชายเลนทั่วไป ทั้งลักษณะการเกิดของป่าชายเลน พันนธุ์ไม้ พันธุ์สัตว์ รวมถึงลักษณะการได้รับอิทธิพลของน้ำทะเล ส่งผลให้ป่าชายเลนแห่งนี้ มีลักษณะความเฉพาะตัวที่แตกต่าง อีกทั้งยังมีน้ำทะเลที่สวยใส มีความหลากหลายทางชีวภาพ สามารถพบสิ่งมีชีวิตได้มากถึง 229 ชนิด

กิจกรรมที่น่าสนใจ

• พายเรือคายัคชมป่าโกงกาง พร้อมส่องสัตว์หลากหลายชนิด เช่น นกลุมพูขาว นกตะขาบดง นกยางทะเล นกเด้าดิน และนกกินปลีอกเหลือง ไปจนถึงสัตว์น้ำ เช่น ปลาสากใหญ่ปลากะมงพร้าว ปลาบู่กุ้งแต้มชมพู และปูก้ามดาบ

• ดำน้ำตื้นดูปะการังและดอกไม้ทะเล รวมถึงสัตว์ทะเลมากมาย เช่น ปลาการ์ตูน ปลาไหลมอเรย์ และปลาสลิดหินท้องเหลือง
• ปั่นจักรยานท่ามกลางป่าพร้อมทิวทัศน์ชายฝั่งทะเลที่สวยงาม พร้อมส่องสัตว์นานาพันธุ์ระหว่างทาง เช่น ลิงแสม นกแก๊ก และนกแซงแซวหางบ่วงใหญ่

นอกจากป่าชายเลนที่อุดมสมบูรณ์ที่สุดในจังหวัดกระบี่แล้ว ยังมีเส้นทางศึกษาธรรมชาติที่น่าสนใจอยู่ อย่าง Nature Trail ที่ SAii Phi Phi Island Village รีสอร์ตบนเกาะพีพีที่ดำเนินการโดย S Hotels and Resorts (SHR) ซึ่งรีสอร์ทแห่งนี้ตั้งอยู่ใกล้กับป่าชายเลนชุมชนโละบาเกา พร้อมเส้นทางศึกษาธรรมชาติที่เกิดขึ้นจากความตั้งใจของสิงห์ เอสเตท ซึ่งดำเนินธุรกิจภายใต้แนวคิด "Sustainable Diversity" ที่ให้ความสำคัญกับการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม รักษาความหลากหลายทางชีวภาพทั้งทางทะเลและบนบกให้คงความอุดมสมบูรณ์ได้มากที่สุด เพื่อช่วยสนับสนุนโครงการที่ส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์และสร้างรายได้ให้กับชุมชน

3 .ศูนย์อนุรักษ์ป่าชายเลนคลองโคน จังหวัดสมุทรสงคราม
ชาวชุมชนคลองโคนได้ร่วมกันฟื้นฟูและอนุรักษ์ป่าชายเลนที่เสื่อมโทรมให้กลับมามีชีวิตอีกครั้ง จนกลายเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำเศรษฐกิจที่สำคัญ เช่น ปูแสม และกุ้งแชบ๊วย ทำให้เกิดเป็นตัวอย่างของการจัดการทรัพยากรโดยชุมชน ซึ่งปัจจุบันกลายป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ที่สำคัญแห่งหนึ่งในประเทศไทย

กิจกรรมที่น่าสนใจ

• กิจกรรมปลูกป่าชายเลนกับชุมชน
• ล่องเรือชมวิถีชีวิตชาวประมง และชมความงามของป่าชายเลน
• ชิมอาหารทะเลสด ๆ จากชาวประมงพื้นบ้าน

4. อุทยานแห่งชาติหมู่เกาะลันตา จังหวัดกระบี่

อุทยานแห่งชาติหมู่เกาะลันตาได้รับการจัดตั้งขึ้นเพื่ออนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ ซึ่งมีพื้นที่ป่าชายเลนที่ยังคงความสมบูรณ์ไว้มากที่สุด และมีระบบนิเวศที่หลากหลาย ทั้งป่าชายหาด ป่าชายเลน แนวปะการัง และแหล่งหญ้าทะเล อุดมไปด้วยพันธุ์ไม้ชายเลนหลากหลายชนิด ทั้งยังเป็นแหล่งที่อยู่ของสัตว์ทะเลหายาก เช่น พะยูน และเต่าทะเล

กิจกรรมที่น่าสนใจ

• พายเรือคายัคสำรวจป่าชายเลนและเกาะแก่งต่าง ๆ
• หมู่เกาะลันตาเป็นแหล่งดำน้ำที่มีชื่อเสียง มีจุดดำน้ำที่สวยงามหลายแห่ง ทั้งปะการังอ่อน ปะการังแข็ง และสัตว์ทะเลนานาชนิด เช่น วาฬโอมูรา โลมาลายจุด และฉลามวาฬ
• ชมทัศนียภาพของหมู่เกาะลันตา พร้อมส่องสัตว์ส่องสัตว์นานาพันธุ์ เช่น ลิง ค่าง และนกนานาชนิด หากโชคดีอาจได้เห็นสัตว์ป่าหายาก อย่าง “บ่างพุงจง" หรือ "พะจง"

5. ป่าชายเลนบ้านเสม็ดงาม จังหวัดจันทบุรี

ชาวบ้านในพื้นที่รวมตัวกันเพื่ออนุรักษ์และดูแลรักษาให้ป่าชายเลนให้ยังคงความสมบูรณ์ของระบบนิเวศ อุดมไปด้วยพันธุ์ไม้และสัตว์น้ำที่หลากหลาย ปัจจุบันได้มีการผลักดันให้ป่าชายเลนบ้านเสม็ดงาม เป็นที่ตั้งของ "สวนพฤกษศาสตร์ป่าชายเลนนานาชาติ ร.9" เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้และรวบรวมพรรณไม้ป่าชายเลนจากทั่วโลก

กิจกรรมที่น่าสนใจ

• เส้นทางการเดินศึกษาธรรมชาติที่สะดวกและปลอดภัย ทำให้ง่ายต่อการเข้าถึงและศึกษาธรรมชาติ
• สัมผัสวิถีชีวิตชาวประมงพื้นบ้าน และเรียนรู้การทำประมงแบบดั้งเดิม
• ชมความสวยงามของป่าชายเลน และศึกษาพันธุ์ไม้ชายเลน เช่น โกงกาง แสม ลำพู และจาก

การอนุรักษ์ป่าชายเลน

การอนุรักษ์และฟื้นฟูป่าชายเลนเป็นสิ่งสำคัญที่ต้องดำเนินการอย่างเร่งด่วน ภายใต้องค์ความรู้ที่ถูกต้องตามหลักวิชาการและต้องเหมาะสมกับบริบทเชิงพื้นที่ เนื่องจากป่าชายเลนมีบทบาทสำคัญต่อระบบนิเวศชายฝั่งและสิ่งมีชีวิตหลากหลายชนิด โดยแนวทางการอนุรักษ์ สามารถทำได้หลากหลายรูปแบบ ขึ้นอยู่กับลักษณะป่าชายเลนแต่ละพื้นที่ เช่น การกำหนดพื้นที่คุ้มครอง การควบคุมการพัฒนาชายฝั่ง และการส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงอนุรักษ์ การฟื้นฟูสามารถทำได้โดยการปลูกป่าชายเลน และการจัดการระบบนิเวศอย่างยั่งยืน โดยต้องอาศัยความรู้และความเข้าใจ รวมถึงความร่วมมือจากทุกภาคส่วน ทั้งภาครัฐ เอกชน และประชาชน เพื่อให้ป่าชายเลนคงอยู่เป็นแหล่งทรัพยากรธรรมชาติที่สำคัญต่อไป

โดย สิงห์ เอสเตท ได้เล็งเห็นถึงความสำคัญของการฟื้นฟูและอนุรักษ์ป่าชายเลน ซึ่งเป็นพื้นที่ป่าที่สามารถกักเก็บคาร์บอนได้มากกว่าป่าบกถึง 5 เท่า (Blue Carbon) จึงได้ร่วมกับชุมชนบ้านโล๊ะบาเกาในการจัดทำ “โครงการอนุรักษ์ป่าชายเลนชุมชนบ้านโล๊ะบาเกา เกาะพีพี” ขึ้นมา เพื่อพัฒนาธุรกิจควบคู่ไปกับการพัฒนาพื้นที่และชุมชนโดยรอบให้มีความเข้มแข็งและเติบโตไปด้วยกันได้อย่างยั่งยืน

ป่าชายเลนเป็นระบบนิเวศที่มีคุณค่าอย่างยิ่งต่อระบบนิเวศและมนุษย์ การอนุรักษ์และฟื้นฟูป่าชายเลนจึงเป็นสิ่งสำคัญในการรักษาสมดุลของระบบนิเวศและสร้างความยั่งยืนให้ธรรมชาติ เราทุกคนสามารถมีส่วนร่วมในการปกป้องป่าชายเลนได้ โดยการลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม  ร่วมกันสนับสนุนการอนุรักษ์ป่าชายเลน ไม่ว่าจะเป็นการปลูกป่าชายเลน หรือการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืน

คำถามที่พบบ่อย

Q : สัตว์อะไรบ้างที่อาศัยอยู่ในป่าชายเลน?
A : สัตว์ที่อาศัยอยู่ในป่าชายเลนมีความหลากหลายมาก
สัตว์น้ำ เช่น กุ้งแชบ๊วย กุ้งกุลาดำ ปูแสม ปูทะเล ปูก้ามดาบ หอยแครง หอยแมลงภู่ หอยนางรม หอยกะพง ปลากะรัง ปลากระบอก ปลาดุกทะเล และปลาตีน
สัตว์บก เช่น นกกระเต็น นกยาง นกชายเลน ลิงแสม นาก ค้างคาว เสือปลา งู จระเข้ และตะกวด

Q : อะไรคือภัยคุกคามที่สำคัญต่อป่าชายเลน?
A : ภัยคุกคามที่สำคัญต่อป่าชายเลน เช่น การบุกรุกพื้นที่เพื่อการเพาะเลี้ยงสัตว์น้ำและการพัฒนาชายฝั่ง การตัดไม้ทำลายป่า การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ และมลพิษจากกิจกรรมต่างๆ

Q : ป่าชายเลนแตกต่างจากป่าประเภทอื่นอย่างไร?
A : ป่าชายเลนแตกต่างจากป่าประเภทอื่นตรงที่ขึ้นอยู่ในบริเวณน้ำกร่อยตามแนวชายฝั่งทะเล มีระบบรากที่ปรับตัวเพื่อรองรับน้ำเค็มและดินเลน และมีความหลากหลายทางชีวภาพที่เฉพาะเจาะจงกับสภาพแวดล้อมดังกล่าว

Q: ป่าชายเลนพบได้ที่ไหนในประเทศไทย?
A : ป่าชายเลนในประเทศไทยพบได้ตามแนวชายฝั่งทะเลทั้งฝั่งอ่าวไทยและฝั่งทะเลอันดามัน ในจังหวัดชายฝั่งต่าง ๆ เช่น สมุทรสงคราม จันทบุรี กระบี่ ระนอง และตราด